Rodzaje urlopów pracowniczych. Kiedy i ile wolnego należy się pracownikowi?

O ile wymiar urlopu wypoczynkowego wynosi tylko 20 lub 26 dni w ciągu roku kalendarzowego, o tyle osoba zatrudniona na umowę o pracę może wykorzystać kilkadziesiąt dni – a nawet tygodni – wolnych w tym okresie. Wszystko zależy od przysługujących jej urlopów pracowniczych. Co więcej, za tak długą nieobecnością w firmie wcale nie musi stać urlop macierzyński bądź rodzicielski. Dowiedz się, czym się wyróżniają kluczowe rodzaje urlopów pracowniczych. Które są płatne?

Urlopy pracownicze w Kodeksie pracy

1. Nowe urlopy dla pracowników po nowelizacji Kodeksu pracy w 2023 roku
2. Urlop wypoczynkowy
3. Urlop na żądanie
4. Urlop bezpłatny
5. Urlop okolicznościowy
6. Urlopy pracownicze dla rodziców
   1. Urlop macierzyński i tacierzyński
   2. Urlop ojcowski
   3. Urlop rodzicielski
   4. Urlop wychowawczy
7. Urlop szkoleniowy
8. Urlop na poszukiwanie pracy

Nowe urlopy pracownicze w 2023 roku

Nowelizacja Kodeksu pracy, która weszła w życie 26 kwietnia 2023 roku, wdrożyła tzw. dyrektywę work-life balance. W efekcie pracownicy zyskali nowy urlop opiekuńczy, czyli 5 dni wolnego w roku kalendarzowym. Pracownik może je wykorzystać, kiedy członkowie rodziny lub inne bliskie osoby, z którymi mieszka, będą potrzebowali opieki bądź wsparcia ze względu na poważne względy medyczne. Bezpłatnego urlopu opiekuńczego udziela się w dni robocze wynikające z rozkładu czasu pracy. Nie ma znaczenia, czy pracownik jest zatrudniony na 1/2 etatu, czy pracuje w systemie równoważnym. Każdemu przysługuje 5 dni urlopu w ciągu roku – już od pierwszego dnia zatrudnienia w danej firmie.

Nowością w Kodeksie pracy jest także zwolnienie od pracy z powodu działania siły wyższej w pilnych sprawach rodzinnych spowodowanych chorobą lub wypadkiem. Chociaż potocznie określa się je „nowym urlopem na żądanie”, to zasady zwolnienia ze względu na siłę wyższą różnią się od tradycyjnej „enżetki”. Pracownik na pełnym etacie może wykorzystać 2 dni lub 16 godzin zwolnienia, za które dostanie 50% wynagrodzenia.

Urlop wypoczynkowy

Podstawowy wymiar urlopu wypoczynkowego dla osoby zatrudnionej na pełny etat wynosi 20 dni lub 26 dni w zależności od stażu pracy. Aby obliczyć wymiar urlopu dla niepełnoetatowców, weź pod uwagę wymiar czasu pracy (np. 1/2 etatu) i staż pracy pracownika (np. 12 lat włącznie z okresami nauki).

Czasami zdarza się, że pracownik wykorzysta część urlopu w okresie letnim lub zimowym, wyjeżdżając na dłuższe wakacje, a część nie. W takim przypadku pula wolnych dni przechodzi na kolejny rok. Nie można się ich ani zrzec, ani oczekiwać, że pracodawca wypłaci ekwiwalent, który może być zastosowany wyłącznie, kiedy stosunek pracy ustaje (np. jedna ze stron wypowiada umowę) lub wygasa (np. wskutek śmierci pracodawcy lub pracownika).

Termin wykorzystania zaległego urlopu wypoczynkowego mija 30 września. Co ważne, PIP inaczej interpretuje art. 168 Kodeksu pracy. Załóżmy, że pracownik nie wykorzystał 6 dni urlopu wypoczynkowego, w tym 4 dni urlopu na żądanie, w 2022 roku. Według stanowisk Głównego Inspektora Pracy 4 zaległe „enżetki” należy wykorzystać jako 4 dni urlopu wypoczynkowego, ale do 31 grudnia 2023 roku, nie do 30 września 2023 roku. O ile możesz się powołać na pisma GIP w razie kontroli, o tyle za bezpieczniejsze rozwiązanie uznaje się udzielanie całego zaległego urlopu do 30 września.

Urlop na żądanie

Nagłe zachorowanie zwierzęcia, złe samopoczucie wskutek nieprzespanej nocy, zalanie sąsiada z dołu przez lokatorów wynajmujących mieszkanie – to tylko kilka potencjalnych powodów urlopu na żądanie. Co prawda 4 dni „enżetki” odlicza się z puli urlopu wypoczynkowego, ale nie przelicza się ich proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy, np. 1/2 etatu. Ponadto limit urlopu NŻ nie kumuluje się (nie przechodzi na kolejny rok jako dodatkowa „enżetka”, tylko zaległy urlop wypoczynkowy) i nie podwaja się wskutek zmiany pracodawcy w ciągu roku.

Kiedy pracownik chce wziąć urlop na żądanie, wystarczy, że wyśle SMS-a pracodawcy… i poczeka na odpowiedź, zanim postanowi, że nie pójdzie do pracy. Chociaż art. 167² Kodeksu pracy podaje, że: „Pracodawca jest obowiązany udzielić na żądanie pracownika (…) 4 dni urlopu (…)”, z orzecznictwa wynika, że odmowa urlopu na żądanie jest możliwa. Powodem może być np. ryzyko zakłócenia toku pracy w firmie. Jeżeli Twój pracownik udzieli samemu sobie urlopu, nie czekając na Twoją decyzję, narazi się nawet na zwolnienie dyscyplinarne.

Oczywiście pamiętajmy, że istnieją okoliczności wyłączające winę pracownika, który nie złoży wniosku o „enżetkę” przed godziną rozpoczęcia pracy i nie stawi się w firmie, np. poważna stłuczka samochodowa.

Urlop bezpłatny

Zasady urlopu bezpłatnego są elastyczne. Pracodawca może udzielić pracownikowi urlopu bezpłatnego o dowolnej długości (nawet na godziny!), nie bacząc na wykorzystany czy zaległy wymiar urlopu wypoczynkowego. Brak wynagrodzenia oznacza, że pracodawca oszczędza na kosztach zatrudnienia w tym okresie. Nie opłaca składek ZUS, aczkolwiek pracownika nie wyrejestrowuje się z ubezpieczenia zdrowotnego, tylko wpisuje się kod 111 w raporcie imiennym ZUS RSA.

Zasadniczo to osoba zatrudniona składa wniosek o urlop bezpłatny, chyba że pracodawca zaproponuje go pracownikowi, aby w tym czasie wykonywał pracę w innej firmie. Poza tym szef nie może zmusić podwładnych do urlopu bezpłatnego. Co ważne, pracownik nie musi uzasadniać wniosku (chociaż umotywowanie go zwiększa szansę na pozytywną odpowiedź), a pracodawca – zgodzić się na urlop, zwłaszcza jeśli nieobecność pracownika zagroziłaby interesom firmy.

Urlop okolicznościowy

Podstawę prawną urlopu okolicznościowego stanowi nie Kodeks pracy, ale § 15 Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 15 maja 1996 r. w sprawie sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwolnień od pracy. To, ile dni urlopu okolicznościowego wykorzysta pracownik, zależy od rodzaju zdarzenia, które uprawnia do dnia wolnego, i liczby tych zdarzeń w ciągu roku kalendarzowego.

Jeżeli założymy, że rozwiedziony pracownik:

• weźmie ślub z inną osobą i zostanie ojcem,
• zostanie zaproszony na dwa śluby dzieci z poprzedniego małżeństwa,
• weźmie udział w pogrzebie dziadka,

wykorzysta 7 dni urlopu okolicznościowego w ciągu roku. Na tę pulę składają się:

• 2 dni z tytułu własnego ślubu,
• 2 dni z tytułu narodzin dziecka pracownika,
• po 1 dniu na każdy ślub dziecka pracownika,
• 1 dzień z tytułu śmierci dziadka.

Urlopy pracownicze dla rodziców

Urlop macierzyński i tacierzyński

Urlop macierzyński wynosi od 20 tygodni do 37 tygodni w zależności od liczby dzieci urodzonych podczas jednego porodu. Co ważne, maksymalnie 6 tygodni urlopu macierzyńskiego można wykorzystać przed porodem, a pozostałą część – po.

Urlop tacierzyński to potoczne określenie, które nie funkcjonuje w przepisach. Nazywamy nim część urlopu macierzyńskiego, z którego rezygnuje matka dziecka, aby przekazać ją jego ojcu. Wymiar urlopu dla taty zależy od niewykorzystanego wymiaru urlopu macierzyńskiego i liczby dzieci urodzonych podczas jednego porodu.

Urlop ojcowski

Nowelizacja Kodeksu pracy w 2023 roku zmieniła zasady udzielania urlopu ojcowskiego. Obejmuje maksymalnie 2 tygodnie, które można wykorzystać w 1 części lub 2 częściach po 7 dni. Przepisy ograniczają okres, w którym przysługuje ten przywilej. Tata może wziąć urlop ojcowski:

• dopóki nowo narodzone dziecko nie ukończy 24. miesiąca życia lub
• w ciągu 24 miesięcy od dnia, w którym uprawomocniło się postanowienie o przysposobieniu dziecka, ale nie dłużej niż do ukończenia przez nie 7 lat. Jeśli obowiązek szkolny został odroczony, termin wydłuża się do 10. urodzin dziecka.

Urlop ojcowski jest płatny. Tata otrzymuje 100% podstawy wymiaru zasiłku macierzyńskiego od ZUS.

Urlop rodzicielski

Zmiany w urlopie rodzicielskim, który można wykorzystać bezpośrednio po urlopie macierzyńskim i nie później niż do ukończenia przez dziecko 6. roku życia, objęły m.in. jego wymiar. Wydłużono go z:

• 32 tygodni do 41 tygodni w przypadku urodzenia 1 dziecka przy 1 porodzie,
• 34 tygodni do 43 tygodni w przypadku urodzenia co najmniej 2 dzieci przy 1 porodzie.

Dodatkowe 9 tygodni urlopu rodzicielskiego jest nietransferowalne, co oznacza, że nie można ich przenieść na drugiego rodzica. Nowe przepisy mają zachęcić ojców do częstszego wykorzystywania urlopu rodzicielskiego i sprzyjać powrotowi matek na rynek pracy.

Urlop wychowawczy

Bezpłatny urlop wychowawczy trwa do 36 miesięcy. Za ten okres nie przysługuje ani wynagrodzenie od pracodawcy, ani zasiłek od ZUS. To sprawia, że niektórzy pracowniczy łączą urlop wychowawczy z obniżeniem wymiaru czasu pracy u dotychczasowego pracodawcy (nie może być wyższy niż 1/2 etatu) lub dorabianiem na umowach cywilnoprawnych. O ile rodzic na urlopie wychowawczym może się zatrudnić na umowę o pracę w innej firmie, o tyle również na nie więcej niż 1/2 etatu, ponieważ przepisy stanowią, że praca nie może kolidować ze sprawowaniem osobistej opieki nad dzieckiem. Co więcej, rodzice dziecka niepełnosprawnego mogą wykorzystać aż 72 miesiące urlopu wychowawczego – dopóki nie ukończy 18. roku życia.

Urlop szkoleniowy

Pracownik, który na polecenie pracodawcy lub za jego zgodą podnosi kwalifikacje, nabywa nowe umiejętności lub uzupełnia wiedzę niezbędną do pracy, może skorzystać z płatnego urlopu szkoleniowego. Jego wymiar wynosi od 6 do 21 dni w zależności od egzaminu określonego w art. 103² § 1 pkt 1-4 Kodeksu pracy.

Urlop na poszukiwanie pracy

Jeżeli pracodawca rozwiąże umowę o pracę z pracownikiem, będzie mu przysługiwały płatne 2 lub 3 dni robocze na poszukiwanie pracy w zależności od okresu wypowiedzenia. Co ważne, tego urlopu udziela się nie automatycznie, tylko na wniosek pracownika.

Dni wolne na poszukiwanie pracy nie należą się, jeśli strony umowy rozwiązały ją na mocy porozumienia stron, nawet jeśli to pracodawca wyszedł z inicjatywą, a ostatni dzień zatrudnienia wypada za co najmniej 2 tygodnie. Z tego uprawnienia nie skorzysta także osoba, która została zwolniona podczas okresu próbnego i którą obejmują zaledwie 3 dni robocze lub 1 tydzień wypowiedzenia.